Gluten: Dost Mu Düşman Mı?

Gluten Dost Mudur, Düşman Mıdır?

Gluten son yılların en tartışmalı konularından biri. Çoğu bilimsel kaynaklar glutenin çölyak hastaları dışında güvenli olduğunu iddia ederken bazıları ise insanların çoğunda bağırsakta yaptığı enflamasyon nedeniyle az ya da çok zararlı olduğunu iddia ederler. Günümüzde bilinçli beslenmeye çalışan insanların çoğu glutenli gıdalar tüketmekten kaçınmaktadır. Nitekim gluten içermeyen beslenme tarzına geçen insanların kendilerini daha iyi hissettikleri, sindirim yakınması olan kişilerin glutensiz diyetten yarar gördükleri biliniyor. Yine de gluten hepten zararlıdır denemez çünkü sağlıklı bireylerde bağısaklar için probiyotik görevi gördüğü bilinmektedir.

Gluten Nedir?

Gluten bir protein grubudur. Buğday, arpa ve çavdar gibi tahıllarda bulunan. Bu tahıllarla üretilen işlenmiş gıdaların tamamında gluten bulunur Buğday ürünleri en yaygın tüketilenidir. Glutenlerin en önemlileri glutenin ve gliadin proteinleridir. Sağlık üzerindeki olumsuz etkilerinin büyük bölümünden sorumlu olanı Gliadin proteinidir. Un ile su karıştığında gluten proteinleri yapıştırıcı kıvamında bir hal alır. Ekmek ve benzeri unlu gıdalara esneklik ve piştiğinde kabarmasını sağlayan, ağsı yapıyı veren glutenin bu özelliğidir. Çoğu insan gluteni iyi bir şekilde tolere ederken bazı kişilerde çölyak hastalığı, gluten duyarlılığı, buğday alerjisi gibi rahatsızlıklara sebep olabilmektedir.

Çölyak Hastalığı

Gluten aşırı duyarlılığının en şiddetli formudur. Ortalama yüz kişiden birinde görülen bir durumdur. Otoimmün (kendi bağışıklık sistemi ile ilgili)) bir bozukluk olan çölyak hastalığında aşırı hassaslaşmış vücut, glutene karşı bir yabancı istilacı gibi davranır. Bağışıklık sistemi glutene saldırırken, bir yandan da bağırsak kanalının içini döşeyen tabakaya karşı hücuma geçer. Bu hücumun sonucunda bağırsak duvarı da hasar görmüş olur. Bu hasarın sonucunda emilim bozuklukları ve bağırsak geçirgenliğinde artış meydana gelir. Etkilenen kişide beslenme eksiklikleri, anemi (kansızlık), şişkinlik ve hazımsızlık gibi şiddetli sindirim problemleri gelişir. Bunlar da, sonuçta birçok farklı hastalığın görülme riskini arttırır.

Çölyak hastalığının en sık görülen belirtileri karın şişliği, ishal, kabızlık, baş ağrısı, sürekli yorgunluk, deri döküntüleri, depresyon, kilo kaybı ve kötü kokulu dışkıdır. Bazı durumlarda, sindirim semptomları ön planda olmadan da yorgunluk ve kansızlık gibi belirtiler ortaya çıkabilir, özellikle çölyak hastalığı olan kişilerde tanı koymak zor olabilir. Bu nedenle, çölyak hastalığı olan insanların yaklaşık %80'i, bu şikâyetlerle yaşamaya devam etmektedir, ancak tanı alamamaktadır. 

Non-Çölyak Gluten Sensitivitesi (Çölyak-Dışı Gluten Duyarlılığı)

Glutene karşı antikorların saptanması şeklinde yapılan çölyak testi pozitif çıkmasa bile glutene karşı olumsuz tepki veren çok sayıda insan vardır. Bu durum, Non-çölyak (çölyak-dışı) gluten duyarlılığı olarak adlandırılır. Çölyak dışı gluten duyarlılığına sahip hastaların toplumdaki oranının yaklaşık %13 olduğu tahmin edilmektedir. Bu tip gluten duyarlılığının semptomları çölyak hastalığıyla aynı olabilir. Çölyak dışı gluten duyarlılığının kesin bir tanımı olmasa da, hastanın glutenle tepki vermesine rağmen çölyak hastalığı ve alerji testleri negatif çıkarsa tanı konulabilir.

Bununla birlikte, çölyak dışı gluten duyarlılığının gerçek bir rahatsızlık olmadığını düşünen uzmanlar da vardır. Bazı uzmanlar, semptomların gluten dışı maddelere veya psikolojik faktörlere bağlı olduğunu düşünmektedir. Bu konuda farklı görüşler bulunmaktadır ve daha fazla araştırma yapılması gerekmektedir.

Huzursuz bağırsak (İrritabl Bağırsak Sendromu - IBS) karın ağrısı, kramp, karında şişkinlik, gaz ve ishal- kabızlığa neden olan sık görülen bir sindirim rahatsızlığıdır. Genellikle beslenme tarzı ve yaşam tarzı değişiklikleri ile stres yönetimi sonucunda kontrol altına alınabilen kronik bir durumdur.

Hepsi değilse de huzursuz bağırsak sendromu olan bazı bireyler glutensiz beslenmeden yarar görürler. Buğday alerjisinde glutenli ürünler tüketildikten sonra sindirim sorunları ortaya çıkar. Toplumun %1 kadarında görülür.

Gluten içermeyen beslenme tarzının hayata geçirilmesi ile bir kısım ınsanlarda şizofrreni, depresyon, otizm ve gluten ataksisi denilen hastalıkta yarar sağladığı gösterilmiştir.

Olası Semptomlar

• - Şişkinlik: Karın şişkinliği, gluten intoleransıyla ilişkilendirilebilen önemli bir semptomdur. Gluten intoleransı olan kişilerde en çok görülen şikâyetlerden biridir ve çölyak dışı gluten duyarlılığında da sıkça görülür.
• - İshal, Kabızlık, Kokulu Dışkı: Gluten içeren gıdalar tüketildikten sonra bağırsaklarda hasar oluşabilir ve bu da ishal veya kabızlık gibi sindirim sorunlarına yol açabilir. Gluten, çölyak hastalığı olmayan duyarlı bireylerde de sindirim semptomlarına neden olabilir. Çölyak hastalarında ise emilim bozukluğuna bağlı olarak dışkının açık renkli ve kötü kokulu olması gibi şikayetler ortaya çıkabilir..
• - Karın Ağrısı: Karın ağrısı, çeşitli nedenlere bağlı olarak ortaya çıkabilen yaygın bir semptom olup, gluten intoleransının en sık görülen belirtilerinden biridir. Gluten intoleransı olan bireylerin %80'den fazlası, gluten içeren gıdaları tükettikten sonra hafif veya şiddetli karın ağrısı ve rahatsızlık hissi yaşamaktadır.
• - Baş Ağrısı: Gluten intoleransı olan bireyler, migren tipi baş ağrılarına daha yatkın olabilirler. Baş ağrısı, başka bir neden bulunamayan durumlarda gluten intoleransına bağlı olabilir.
• - Yorgunluk Hissi, Açıklanamayan Kilo Kaybı ve Kansızlık: Glutene duyarlı olan kişiler sıklıkla yorgunluk yaşadıkları görülmüştür. Gluten intoleransı, demir eksikliğine bağlı olarak yorgunluk ve enerji düşüklüğüne yol açabilir. Çölyak hastalığı olan bireylerde kilo kaybı, besin emilimindeki bozulma nedeniyle ortaya çıkabilir.
• - Cilt Problemleri: Dermatitis herpetiformis, çölyak hastalığının cilt belirtisi olan kabarcıklarla kendini gösteren bir cilt hastalığıdır. Bu hastalığın görüldüğü her birey glutene duyarlıdır, ancak bu kişilerin %10'undan azında sindirim belirtileri ortaya çıkar. Ayrıca, düzelme göstermeyen birçok ciddi cilt hastalığında, gluten içermeyen bir diyete geçildiğinde belirtilerin hafiflediği gözlemlenmiştir. Bu hastalıklar arasında sedef hastalığı, bazı saç dökülmesi tipleri ve kronik kurdeşen yer alır.
• - Depresyon, Kaygı ve Panik Atak: Gluten intoleransının depresyon oluşumuna katkıda bulunabileceğini açıklamak için bazı teoriler serotonin düzeylerinde azalmayla ilişkilidir. Ayrıca, bağırsaklarda yaşayan yararlı bakterilerin azalması ve zararlı bakterilerin artması, merkezi sinir sistemini etkileyerek depresyon riskini artırabilir. Kaygı ve panik atak gibi ruhsal bozukluklar da gluten duyarlılığı olan bireylerde daha sık görülebilir.
• - Eklem ve Kas Ağrıları, Kol ve Bacaklarda Uyuşma: Gluten intoleransı olan bireylerde sıkça eklem ve kas ağrıları ortaya çıkabilir. Bu durum, aşırı duyarlı bir sinir sistemiyle ilişkilendirilir. Ayrıca, gluten intoleransının ilginç bir belirtisi olarak kabul edilen nöropati, kol ve bacaklarda uyuşma veya karıncalanma şeklinde kendini gösterebilir. Bu belirtiler, gluten intoleransıyla ilişkili belirli antikorların varlığıyla ilişkilendirilir.
• -Zihin Bulanıklığı: Gluten intoleransı olan bireylerde, net bir şekilde düşünme güçlüğü, kafa karışıklığı, unutkanlık gibi ifadelerle anlatılan bir zihin bulanıklığı hissi ortaya çıkabilir.

Gluten İntoleransı Nasıl Anlaşılır?

Sindirim sistemiyle ilgili belirtiler, gluten intoleranın en sık görülen göstergesidir. Kansızlık veya kilo almada güçlük görülebilir. Öncelikle doktorunuzla görüşerek, tanıyla ilgili olarak, çölyak hastalığıyla ilgili test yaptırmak gerekir. Çölyak tanısı için başlıca iki yol vardır: Kan Testleri ve Doku Biyopsisi.

Hastalıkta görülen antikorları tarayan kan testleri mevcuttur. Bunlardan en sık uygulanan anti-doku transglutaminaz IgA ve anti-gliadın Ig A testleridir. Eğer bu testlerin sonucu pozitif ise, doğrulamak için genellikle bir doku biyopsisi yapılması önerilir. Doku hasarını analiz etmek için endoskopik yöntemle ince bağırsaklardan küçük bir doku örneği alınır. Patolojide incelenerek tanısı konur.

Çölyak hastalığını düşündüren belirtilere sahip iseniz, glutensiz diyete başlamadan önce doktorunuza danışınız. Böylece doğru tanı almanız kolaylaşacaktır.

Çölyak hastalığınız yoksa ve gluten hassasiyetinizin olup olmadığını anlamanın en iyi yolu, birkaç hafta boyunca glutensiz bir diyet uygulayarak semptomların geçip geçmediğini gözlemlemektir. Daha sonra tekrar gluten içeren beslenmeye başladığınızda semptomlarınız ortaya çıkıyor veya şiddetleniyorsa, bu durumda glutene karşı hassasiyetiniz olduğu düşünülebilir. Ancak, eğer böyle bir durum gözlenmiyorsa, gluten dışında başka bir etkenin semptomlara yol açabileceği düşünülmelidir.

Gluten İçermeyen Gıdalar Nelerdir?

Doğal durumuyla glutensiz olan tohum ve tahıllardan bazıları şunlardır:

• Mısır
• Pirinç
• Kinoa
• Chia
• Keten tohumu
• Keçiboynuzu
• Tef
• Darı
• Karabuğday
• Amarant
• Yulaf (doğal haliyle gluten içermeyebilirse de glutenle bulaşmış olabilir)

Doğal durumuyla gluten içermeyen pek çok sağlıklı gıda maddesi mevcuttur:

• Et ve deniz ürünleri
• Yumurta
• Süt ürünleri
• Meyveler
• Sebzeler
• Baklagiller
• Kuruyemiş
• Kök ve yumrular
• Yağlar

Bir genel kural olarak, işlenmiş glutensiz ürünler yerine doğal olarak gluten içermeyen ürünleri tercih etmek daha iyidir. Ancak, bir ürünün üzerinde "gluten içermez" veya "glutensiz" ibaresi bulunması, o ürünün otomatik olarak sağlıklı ve doğal olduğunu göstermez. Özellikle işlenmiş gıdalarda, glutensiz olmalarına rağmen besin değeri düşük olabilir ve şeker, yüksek kalori ve katkı maddeleri gibi ekstra içeriklere sahip olabilirler. Bu nedenle, etiket okuma alışkanlığı geliştirmek ve doğal ve sağlıklı besinlerin tercih edilmesi önemlidir.

Sonuç olarak herhangi bir sindirim şikâyeti, kronik yorgunluk belirtileri, açıklanamayan kilo kayıpları, kas ve eklem ağrıları varsa ve de daha önce yapılan testlerinizde bazı testler hep düşük çıkıyorsa gluten hassasiyeti ya da çölyak hastalığı açısından kontrol edilmelisiniz.